Δύο κείμενα του Ν. Καζαντζάκη, το Φθινόπωρο του 1945, με στόχο να αφυπνίσει τους φτωχούς Έλληνες και να προλάβει τον εμφύλιο σπαραγμό και μια νέα σκλαβιά
Του Αλέκου Α. Ανδρικάκη andrikakisalekos@gmail.com
Η Ελλάδα βρισκόταν στα πρόθυρα του οδυνηρού εμφύλιου σπαραγμού. Η χώρα μόλις είχε απελευθερωθεί από ένα σχεδόν δεκάχρονο σκοτάδι, τη φασιστική δικτατορία του Μεταξά και τη ναζιστική κατοχή, αλλά η αγγλική επέμβαση και τα σημάδια της αδελφοκτόνου σύρραξης, ήταν ήδη ορατά.
Στο διεθνές πεδίο, ο Δεύτερος παγκόσμιος Πόλεμος έχει λήξει από τον Μάιο του 1945 και οι νικητές αναζητούν τις πολιτικές (και τον έλεγχο…) του μεταπολεμικού κόσμου. Το φθινόπωρο συγκαλείται στο Λονδίνο η «Διάσκεψη των Πέντε», με τη συμμετοχή των Ηνωμένων Πολιτειών, της Σοβιετικής Ένωσης, της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Κίνας. Η ολοκλήρωσή της, στις 2 Οκτωβρίου, δείχνει απλώς τις μεγάλες διαφορές ανάμεσα στα στρατόπεδα των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης και στην ουσία την αρχή της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου, που κυριάρχησε μεταπολεμικά, μέχρι και τη δεκαετία του 1980.
Στην Ελλάδα, τα πράγματα, πολιτικά και κοινωνικά, είναι σε μια κατάσταση ανωμαλίας. Από τον Φεβρουάριο του 1945, με την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας και τον αφοπλισμό του ΕΑΜ, οι παρεμβάσεις των Άγγλων, κορυφώνονται. Με δική τους πίεση ο στρατηγός Πλαστήρας, που είχε αναλάβει πρωθυπουργός από τον Ιανουάριο, αρνείται τη συμμετοχή της αριστεράς στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Τον Απρίλιο παραιτείται, με απαίτηση του αντιβασιλέα και αρχιεπισκόπου Αθηνών Δαμασκηνού, μετά από αστήρικτες καταγγελίες του ακροδεξιού εντύπου «Ελληνικόν Αίμα» ότι υπήρξε… συνεργάτης των Γερμανών! Τον Πλαστήρα διαδέχεται ο ίδιος ο Δαμασκηνός. Η κατάσταση αρχίζει πλέον να ξεφεύγει από τον έλεγχο. Κι ο έλεγχος χάνεται εντελώς μετά το τέλος της «Διάσκεψης των Πέντε».
Την 1η Νοεμβρίου 1945 αναλαμβάνει πρωθυπουργός ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, διαδεχόμενος τον Δαμασκηνό, αλλά 21 ημέρες αργότερα παραιτείται. Και πάλι η Αγγλία έχει παρέμβει, προσφέροντας οικονομική βοήθεια υπό όρους για νέα κυβέρνηση, διενέργεια εκλογών μέχρι τον επόμενο Μάρτιο και δημοψηφίσματος για το πολιτειακό ζήτημα μέχρι τον Μάρτιο του 1948.
Ο Καζαντζάκης υπουργός
Τον Κανελλόπουλο διαδέχεται ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, επιχειρώντας να συγκροτήσει κυβέρνηση και με άλλες δυνάμεις. Ο Νίκος Καζαντζάκης, που τότε έχει ιδρύσει ένα μικρό σοσιαλιστικό κόμμα, τη Σοσιαλιστική Εργατική Ένωση, τοποθετείται, στις 26 Νοεμβρίου, υπουργός άνευ Χαρτοφυλακίου. Θα παραμείνει στη θέση του λιγότερο από 2 μήνες καθώς θα παραιτηθεί στις 20 Ιανουαρίου 1946.
Σ’ αυτή την κυβέρνηση μέλη είναι και άλλοι Κρήτες. Ο άλλοτε πρωθυπουργός Εμμανουήλ Τσουδερός αναλαμβάνει καθήκοντα β’ αντιπροέδρου και υπουργού Συντονισμού. Ο Μανούσος Βολουδάκης, υπουργός Γενικός Διοικητής Κρήτης, ενώ ο μετέπειτα δήμαρχος Ηρακλείου Νικόλαος Κρασαδάκης υφυπουργός επί της Παλιννοστήσεως Προσφύγων.
Προσπάθεια αποτροπής του εμφυλίου
Σ’ αυτή τη δύσκολη εποχή, που η Ελλάδα βγαίνει από το σχεδόν δεκάχρονο σκοτάδι μιας φασιστικής δικτατορίας κι ενός καταστροφικού πόλεμο, μετρώντας τους νεκρούς και τα ερείπιά της, και φαίνεται να μπαίνει σε μια άλλη ανώμαλη εποχή, ο Νίκος Καζαντζάκης επιχειρεί παρέμβαση, προσπαθώντας να απευθυνθεί στους πιο φτωχούς Έλληνες. Στόχος του να μη διαιρεθούν οι εργαζόμενοι, να μη στραφεί ο ένας εναντίον του άλλου και, κυρίως όλοι μαζί να καταλάβουν τα αίτια που οδήγησαν και στη δικτατορία του Μεταξά και στη γιγάντωση του διεθνούς φασισμού. Στις 3 Οκτωβρίου 1945 απευθύνει δημόσια έκκληση του εργαζόμενους να κατανοήσουν τη δική τους θέση και να μην διαιρεθούν ανάλογα με την κομματική ένταξη και τα πάθη που ήταν έντονα.
Τη δήλωση αυτή εντοπίζουμε στην εφημερίδα «Ελευθερία» του Κόκκα. Ο Καζαντζάκης είναι πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ένωσης, αλλά όχι ακόμη υπουργός, και η παρέμβασή του έχει πραγματικά πολιτικά και ταξικά χαρακτηριστικά. Απευθύνεται μόνο στους εργαζόμενους, παρουσιάζοντάς τους όλη την επικίνδυνη, όπως την αντιλαμβάνεται ο ίδιος, κατάσταση που αρχίζει ήδη να διαφαίνεται. Και ολοκληρώνει τη δήλωσή του, με μια παραλλαγή, προς το ευρύτερο του γνωστού συνθήματος του κομμουνιστικού μανιφέστου: «Εργαζόμενες τάξεις όλου του κόσμου ενωθείτε!»
Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο Καζαντζάκης θα στείλει μια ανάλογου στόχου επιστολή στον υφυπουργό Εξωτερικών της νέας εργατικής κυβέρνησης της Αγγλίας Μακ Νηλ, έχοντας μάλλον υπερβολικές και άστοχες προσδοκίες για θετικό ρόλο που μπορούσε να παίξει η χώρα του στο ελληνικό πρόβλημα. Τότε ο Μακ Νηλ επισκεπτόταν την Ελλάδα και η επιστολή επίσης εντοπίζεται στην «Ελευθερία». Και την δεύτερη παρέμβαση ο Καζαντζάκης την κάνει ως πρόεδρος του κόμματός του, αφού ακόμη δεν έχει αναλάβει υπουργικά καθήκοντα.
Δημοσιεύουμε στη συνέχεια και τις δύο πολιτικές παρεμβάσεις του Καζαντζάκη, τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο του 1945.
«Εργαζόμενοι ενωθείτε!»
Η δήλωση προς του εργαζόμενους έγινε στις 3 Οκτωβρίου 1945 και δημοσιεύτηκε την επομένη στην εφημερίδα «Ελευθερία». Ο Καζαντζάκης ανέφερε:
«Η εργατική τάξη όλου του κόσμου είναι καιρός και την ύστατη τούτη ώρα να θυμηθή τις σκοτεινές ώρες του διχασμού του 1933, που έφεραν τον Χίτλερ στην εξουσία και οδήγησαν την ανθρωπότητα στον πόλεμο και τον πολιτισμό στο χείλος του γκρεμού, όπου βρίσκεται τώρα. Όπως και τότε, έτσι και σήμερα το πρόβλημα απ’ όπου εξαρτάται η σωτηρία του κόσμου, είναι απαράλλακτα το ίδιο. Πώς θα μπορέση η διεθνής εργατική τάξη να υψωθή απάνω από τα στενά πάθη των κομμάτων της και ν’ αντικρύση υπεύθυνα την επιταγή της ιστορικής της αποστολής. Να ενωθή και να σώση τον κόσμο.
Η Διάσκεψη των πέντε απέτυχε, γιατί οι διπλωματικοί αντιπρόσωποι της εργατικής τάξης της Αγγλίας και της Σοβιετικής Ρωσίας δεν μπόρεσαν ν’ ακούσουν τη φωνή του παγκόσμιου προλεταριάτου, που ζητά την ένωση και την ειρήνη. Αν στις Διασκέψεις της Ειρήνης συμμετείχαν και οι μικροί λαοί που θυσιάστηκαν πολεμώντας για την ελευθερία η αποτυχία θα ήταν πιο δύσκολη, γιατί οι φωνές της ελευθερίας θα ήταν περισσότερες και η ανάγκη της ένωσης πιο πεθυμητή.
Σαν απαίτηση του διχασμού τούτου του παγκόσμιου προλεταριάτου παρουσιάζεται σήμερα και στη χώρα μας η αντιδικία των κομμουνιστών με τους σοσιαλιστές. Ποιον βοηθά αδέλφια εργάτες ο αδελφικός αυτός σπαραγμός. Το μέτωπο της δεξιάς! Ο Χίτλερ έχει ακόμα σε όλες τις χώρες τους επιγόνους του κι εμείς οι ίδιοι τους βοηθούμε να συνεχίσουν το ολέθριο έργο τους. Η διαφορά στην ερμηνεία της έκφρασης της δημοκρατίας δεν μπορεί και δεν πρέπει να οδηγήση και πάλι στην εργατική αυτοκτονία και να ξαναφέρη στον κόσμο το σάπισμα και τον πόλεμο.
Οι διαφορές υπάρχουν και πρέπει να ξεπεραστούν με μια σύνδεση. Και με έκκληση σε όλες τις εργαζόμενες τάξεις των πόλεων και της υπαίθρου: Ας ξεπεράσουμε τις διαφορές, ας ενωθούμε όσοι αγαπούμε την ελευθερία, σ’ ένα Δημοκρατικό Συνασπισμό, ας πολεμήσουμε όσο είναι ακόμα καιρός για τη Δημοκρατία, για την κοινωνική και οικονομική δικαιοσύνη και το Σοσιαλισμό. Γιατί τη στιγμή αυτή όλα αυτά τα ανεκτίμητα αγαθά του ανθρώπου κινδυνεύουν. Εργαζόμενες τάξεις όλου του κόσμου ενωθείτε!»
Η επιστολή στον Άγγλο υφυπουργό των Εργατικών
Σχεδόν 40 ημέρες αργότερα, ο Καζαντζάκης, πάντα με την ιδιότητα του προέδρου της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ένωσης, απέστειλε επιστολή στον υφυπουργό Εξωτερικών της Αγγλίας Μακ Νηλ, εκφράζοντας τις ελπίδες του για στήριξη των δικαίων του λαού της Ελλάδας από την αγγλική εργατική κυβέρνηση που μόλις είχε αναλάβει. Στην ουσία είναι μια ακόμη προσπάθεια να υπερασπιστεί τον ταλαιπωρημένο ελληνικό λαό, αλλά και να αποτρέψει τη διαφαινόμενη εμφύλια σύγκρουση. Φυσικά οι προσδοκίες του Καζαντζάκη δεν εκπληρώθηκαν, αφού είναι γνωστές οι εξελίξεις και η πυροδότηση και η επέμβαση και των Άγγλων στις εμφύλιες διαμάχες που είχαν προηγηθεί κι ακολούθησαν στην Ελλάδα. Ήδη, το διάστημα που γράφει την επιστολή, η οποία δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες στις 13 Νοεμβρίου 1945, οι αγγλικές παρεμβάσεις αποικιοκρατικού χαρακτήρα ήταν εμφανείς. Παρ’ όλα αυτά ο Καζαντζάκης γράφει ότι βλέπει «μ’ εμπιστοσύνη» τη νέα αγγλική κυβέρνηση και τον Μακ Νηλ, ο οποίος επισκεπτόταν τότε την Ελλάδα, και μάλιστα τον αποκαλεί «σύντροφο»! Ίσως αυτή η επιστολή είναι μια ακόμη απόδειξη ότι ο μεγάλος διανοητής και συγγραφέας ατύχησε πραγματικά ασχολούμενος, έστω και περιστασιακά, με την πολιτική, κι ότι καλώς αποχώρησε πολύ γρήγορα απ’ αυτήν!
Στο κείμενο, που αναδημοσιεύουμε, επίσης από την «Ελευθερία», σημείωνε:
«Σύντροφε,
Επιτρέψτε μου να χαιρετήσω τον ερχομό Σας εκ μέρους των σοσιαλιστών και της εργατικής τάξης της πατρίδας μου. Ο λαός μας, που εστάθη την πιο κρίσιμη ώρα του πολέμου, μόνος αυτός, στο πλευρό σας και νίκησε μια αυτοκρατορία στ’ αλβανικά βουνά κι ωργάνωσε εξαίσιο κίνημα αντίστασης στα ελληνικά βουνά και θυσιάστηκε ολόκληρος στον υψηλό σκοπό του συμμαχικού αγώνα, ατενίζει σήμερα τον επίσημο εκπρόσωπο της εργατικής Αγγλίας μ’ εμπιστοσύνη κι αγωνία.
Μ’ εμπιστοσύνη, γιατί ξέρει πως το δίκιο πάντα θριαμβεύει. Αλλά και μ’ αγωνία, γιατί ξέρει συνάμα πως δεν ακούγεται πάντα εγκαίρως η φωνή της δικαιοσύνης, όταν είναι μικρός ο λαός που φωνάζει. Και το έθνος μας είναι ποσοτικά μικρό και δεν μπορεί ν’ ανθέξει στις τόσο πολύχρονες δοκιμασίες της πείνας, της αδικίας και της πολυώνυμης – της φασιστικής, της γερμανοϊταλικής, της κεφαλαιοκρατικής- σκλαβιάς.
Όταν οι ελεύθερες εδώ ψυχές έμαθαν τον πολιτικό θρίαμβο της εργατικής ιδέας στην Αγγλία, ανάσαναν. Η πατρίδα μας που κινδύνευε να ξαναπέσει στο σκοτάδι, φωτίστηκε ξαφνικά κι όλοι στραφήκαμε στην ηρωική πατρίδα της «Μάγκνα Κάρτα» (σ. «Π»: πρόκειται για το χάρτη δικαιωμάτων που αναγκάστηκε να παραχωρήσει ο βασιλιάς της Αγγλίας Ιωάννης ο Ακτήμονας στους ευγενείς, στον κλήρο και στην εμπορική και αγροτική τάξη, το 1215, και αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στο σεβασμό της προσωπικής ελευθερίας του ατόμου. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ο πρώτος, στην ιστορία, κώδικας ανθρωπίνων δικαιωμάτων), που αιώνες τώρα πολεμάει για τις άγιες ελευθερίες του ανθρώπου και του πολίτη. Ανοίγατε, σεις οι Άγγλοι, ένα δρόμο στο σύγχρονο χάος, μπαίνατε μπροστά, με τη δίκαιη πια αξίωση ν’ αναλάβετε την ηθική ηγεμονία του κόσμου κι εμείς όλοι στηλώσαμε τα μάτια πέρα στ’ αγγλικά ακρογιάλια, απ’ όπου ανέτελνε η μέρα της δημοκρατικής ελευθερίας και της σοσιαλιστικής δικαιοσύνης.
Μήνες πέρασαν, μήνες συχνής αγωνίας, οικονομικής εξαθλίωσης κι αναίσχυντης περιφρόνησης των δικαίων του λαού. Φτάσαμε πια στ’ ακρότατα όρια της αντοχής και της υπομονής. Κι ακριβώς στην πιο κρίσιμη κι επικίνδυνη τούτη στιγμή, φτάνετε, απεσταλμένος της Μ. Βρεταννίας, να δείτε και ν’ ακούσετε μόνος σας, να ξεκαθαρίσετε την αλήθεια από το ψέμα και να φωτίσετε, υπεύθυνα πια, την κυβέρνησή σας να πάρει απόφαση.
Είναι δύσκολο σ’ έναν ξένο και μάλιστα Άγγλο να νοιώσει έναν λαό σαν το δικό μας – πολύπλοκο, αναρχούμενο, αιώνες υποσιτισμένο και τόσο περήφανο. Η αγγλική εργατική τάξη είχε την ευτυχή δυνατότητα να διεξάγει τους αγώνες της σ’ ένα κλίμα υποδειγματικής πολιτικής ελευθερίας και ν’ αντιμετωπίζει έναν αντίπαλο με υψηλό ήθος και που κατανοούσε βαθειά τα εθνικά, πολιτικά και κοινωνικά συμφέροντα της Αυτοκρατορίας. Στην Ελλάδα τέτοια δεξιά με ήθος κι εθνική κατανόηση δεν υπάρχει. Ο εργαζόμενος λαός παλεύει δέκα χρόνια τώρα για να υπερασπίσει δικαιώματα που θεωρούνται στη χώρα σας φυσικά κι αυτονόητα. Από το 1936 η φασιστική βασιλεία στέρησε το λαό μας από τα στοιχειώδη δικαιώματα νάχει πολιτική γνώμη κι οικονομικά αιτήματα. Η στρατιωτική και οικονομική ηγεσία της δικτατορικής εποχής συνθηκολόγησε με τον εχθρό και συνεργάστηκε μαζί του και οι ελεύτερες ψυχές επήραν τα βουνά, οργανώνονταν μέσα στις πολιτείες κι άρχισε η ηρωική μαρτυρική εποποιία της αντίστασης.
Κι όταν έφυγε ο καταχτητής και περιμέναμε όλοι ελευθερία και δικαίωση των εθνικών μας ελπίδων έγινε κάτι το απροσδόκητο, μοναδικό στον κόσμο: Οι προδότες κι οι δοσίλογοι πήραν ουσιαστικά την εξουσία κι οι ελευθερωτές φυλακίστηκαν, ξορίστηκαν κι ο λαός πεινά και τα εθνικά μας δίκαια κινδυνεύουν. Η αντεπανάσταση, που τη γέννησε ο τραγικός Δεκέμβρης, λυμαίνεται σήμερα την Ελλάδα – το στρατό, τη χωροφυλακή, την αστυνομία, τον κρατικό μηχανισμό. Στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή μας επικρατούν οι δυνάμεις του σκοτεινού αναχρονισμού, της άπληστης οικονομικής ολιγαρχίας και της πατριδοκάπηλης ξετσιπωσιάς.
Η εργατική Αγγλία αν θέλει να γίνει αληθινά ο ηθικός ηγέτης του μεταπολεμικού κόσμου, δεν μπορεί να μείνει απαθής μπροστά στην τεχνητή τούτη αναβίωση των δυνάμεων του σκότους, που η εξόντωσή τους αποτελεί τη μόνη ιστορική δικαίωση του συμμαχικού αγώνα.
Σύντροφε, φτάνετε σήμερα σε μια χώρα που την ποτίζουν δέκα χρόνια τώρα αίματα και δάκρυα. Και τώρα βρίσκεται σε μέγα κίνδυνο και το ξέρει. Όλη η Ελλάδα είναι σήμερα μια Κραυγή. Η εργατική τάξη της Αγγλίας ας ακούσει από το στόμα σας την κραυγή των αδελφών της στην Ελλάδα. Η ηθική ηγεμονία στερεώνεται στην παγκόσμια συνείδηση μονάχα με πράξεις γενναίες και υψηλές. Τη στιγμή τούτη δεν κρίνεται μονάχα η Ελλάδα. Κρίνεται κι η ηθική αξία της Αγγλίας. Ήρθε η στιγμή, η μεγάλη και λευτερωμένη από τις δυνάμεις του σκότους Αγγλία, να δείξει πως αληθινά είναι άξια να μπει μπροστά και ν’ ανοίξει νέο δρόμο, πιο τίμιο, πιο δίκαιο, στην ανθρώπινη ιστορία».
